Toen ik nog een jonge puber was, en al vanaf de basisschool een groot fan van Queen, heb ik mijn cassettebandje met daarop het Live Aidconcert, dat in 1985 in Wembley werd georganiseerd, volledig grijs gedraaid. Nog steeds zijn de twintig minuten die Queen toen mocht spelen voor mij een muzikaal ijkpunt.
Live Aid volgde op een ander muzikaal hoogtepunt uit mijn jeugd: Band Aid; een collectief van de grootste artiesten van die tijd, die samen de monsterhit Do They Know It’s Christmas opnamen. Onder leiding van Bob Geldof, die afgezien van het schrijven van de hit ‘I Don’t Like Mondays’ verder weinig heeft gepresteerd, zongen artiesten als George Michael, Elton John, Bono, Sting, Phil Collins en Paul Young een prachtige melodie en ik zong de zinnen uit volle borst mee.
Vele jaren later, toen ik wat beter ging luisteren en ook de Engelse taal wat beter machtig was, begon het besef door te dringen dat er toch wel behoorlijk wat mis was met die zinnen, hoe mooi die melodie ook was. Tekstregels als “There’s a world outside your window and it’s a world of dread and fear” en “Here’s to you, raise a glass for everyone, here’s to them, underneath that burning sun” waren eigenlijk wel heel erg cliché. Maar er was wel meer mis.
Het komt erop neer dat ik toen nog niet besefte dat Live Aid en Band Aid eigenlijk symbool staan voor alles wat er fout gaat in de verhoudingen tussen Afrika en de Westerse landen. Er wordt een beeld geschetst en in stand gehouden van een machteloos Afrika, waar mensen alleen maar lijden, van kindjes met hongeroedeem en vliegjes rond de ogen, van eindeloze, lege vlakten waar de zon meedogenloos brandt en waar het leven, in de woorden van de Britse filosoof Thomas Hobbes, “naar, bruut en kort is”.
Hoewel er ontegenzeggelijk veel geleden wordt in Afrika en er nog steeds veel te veel mensen (en zeker ook kinderen!) doodgaan aan hongergerelateerde aandoeningen en te verhelpen ziekten, doet het beeld uit de hit van Band Aid geen recht aan de creativiteit, zelfredzaamheid, waardigheid en levenskracht van Afrika en de mensen die het hun thuis noemen. Het reduceert een ongelofelijke verscheidenheid aan landen en volkeren tot een enkele “Afrikaan” en bovendien tot een slachtoffer dat geholpen moet worden door ons, Westerlingen die hun zaakjes goed voor elkaar hebben.
Maar bovenal, en dat is met name ook een argument dat opgaat voor Live Aid, veronachtzaamt het volledig de (geo)politieke context waarbinnen dit alles plaatsvindt. Geen woord over de erfenis van het kolonialisme, uitbuiting, nog steeds bestaande handelsbelemmeringen en inmenging in interne politiek door steun aan autoritaire leiders; geen woord over de arbitrair door het Westen getrokken grenzen, over racisme, over opgelegd economisch beleid, over de door Westerse bedrijven geleverde wapens.
Afrika heeft vooral gerechtigheid nodig, veel meer dan geld dat door een stel naïeve, volgevreten muzikanten bijeen wordt gezongen. De naam Band Aid is, waarschijnlijk onbewust, zeer goed gekozen, want het is niets meer dan een pleister op den wonde en tegelijkertijd een pleister voor ons eigen geweten. Hoewel het zonder meer goed is om geld in te zamelen voor de bestrijding van Ebola, is het ook deze keer weer de politieke context die belangrijker is.
Natuurlijk kun je best stellen dat die context veel te ingewikkeld en genuanceerd is voor het grote publiek en dat deze popsterren simpelweg hun steentje willen bijdragen, hun populariteit gebruiken om iets goeds te doen. Dat is allemaal leuk en aardig en in wezen niet verkeerd, maar het is mij te simplistisch en te makkelijk.
In zijn boek “Violence” maakte de Sloveense filosoof Slavoj Žižek het onderscheid tussen subjectief en objectief geweld, waarbij het eerste de zichtbare uitingen van lijden en geweld betreft – waaronder hongersnood en terrorisme – en het tweede het onzichtbare geweld behelst, dat inherent is aan ons politieke systeem. Het is volgens Žižek dus nogal hypocriet om je zo druk te maken over hongerkindjes in Afrika en daarom geld te geven aan goede doelen, terwijl je niks doet om daadwerkelijk het systeem te veranderen.
Ik schrijf dit nu omdat net een nieuwe versie van Band Aid is aangekondigd, in het kader van het dertigjarig jubileum, waarvan de opbrengst naar het bestrijden van Ebola zou moeten gaan. Het nieuws ging vergezeld met de mededeling dat enkele tekstregels aangepast zouden worden, waaronder de regel “Well tonight thank God it’s them instead of you”. Maar in tegenstelling tot een meer waarheidsgetrouwe weergave van de situatie, waarin we onze politici (en hun illustere voorgangers) bedanken in plaats van een abstract goddelijk wezen, zingt Bono, die de oorspronkelijke regel zong, nu “well tonight we’re reaching out and touching you”. Misschien moet iemand Bono even uitleggen hoe Ebola zich ook alweer verspreidt.
De naïviteit van de betrokken popsterren is ook nu weer stuitend. In plaats van een leeg en loos gebaar van betrokkenheid, kan men beter de ongemakkelijke waarheid onder de aandacht brengen. Niks hapklare brokken en gemakzuchtig activisme, maar gewoon eens vertellen waar het op staat. Het globale systeem dat gebaseerd is op neoliberale waarden, waarbij markten zogenaamd vrij moeten zijn, maar waar landen die een achterstand hebben nooit kunnen opkrabbelen, en waar binnen landen vooral de graaiende elites profiteren, is onrechtvaardig. En in een globaal systeem waarbij “eigen volk eerst” nog steeds centraal staat, zal een land nooit écht het eigenbelang opzij zetten om onbaatzuchtig hulpbehoevende ‘anderen’ in andere landen te steunen.
Het is dit onrechtvaardige systeem dat in stand wordt gehouden door politici die wij hebben gekozen. Wij zijn dus allemaal medeverantwoordelijk voor veel onnodig lijden in de wereld en dat is niet eenvoudigweg af te kopen door met die ene euro een digitaal singletje te kopen. Besteed bij volgende verkiezingen bijvoorbeeld eens aandacht aan de paragrafen over ‘internationale betrekkingen’ en ‘ontwikkeling’ in het verkiezingsprogramma van je partij en bedenk dan of die ideeën iets kunnen bijdragen aan een écht betere wereld.
Is dat te ingewikkeld? Blijf dan vooral geloven dat je zelf niks kunt veranderen. En dank in de tussentijd, tijdens het luisteren naar je net gedownloade liedje, God op je blote knietjes dat je het zelf niet bent, maar dat het de naamloze hongerkindjes op het donkere continent zijn.
Martijn Dekker is docent Algemene Sociale Wetenschappen en geeft o.a. vakken over ongelijkheid, in- en uitsluiting en ontwikkeling.*
*Dit artikel is in verkorte vorm ook op de website van de Volkskrant gepubliceerd: http://bit.ly/11xW5ju
